Historia Muzeum Górnictwa węglowego w zabrzu
Historia powstania i rewitalizacja
Zabrze, jedno ze śląskich miast
Górny Śląsk to obszar niezwykle bogaty w dziedzictwo różnych gałęzi przemysłu. Jest to największy w Polsce i jeden z najważniejszych w Europie ośrodków górnictwa węgla kamiennego, rud cynku i ołowiu, srebra, a także przemysłu hutniczego, maszynowego i chemicznego.
Geneza
Zabrze, jedno ze śląskich miast, swój rozwój cywilizacyjny zawdzięcza właśnie górnictwu węglowemu. Po II wojnie światowej Zabrze określane było mianem „stolicy polskiego górnictwa”. W okresie największego rozwoju przemysłowego funkcjonowało tu dziewięć kopalń. Nieprzypadkowo Muzeum Górnictwa Węglowego, powstałe w 1981 roku, zlokalizowane zostało właśnie w Zabrzu. Było to pierwsze państwowe muzeum tej branży w Polsce.
Związkowe Muzeum Górniczym w Sosnowcu
Pierwsze zbiory Muzeum obejmowały pozostałości po Związkowym Muzeum Górniczym w Sosnowcu (istniejącym w latach 1948-1972).Z czasem zbiory te wzbogacono do około 32 tysięcy eksponatów. Obecnie kolekcja zawiera muzealia techniczne, ilustrujące rozwój myśli technicznej w górnictwie, od prostych narzędzi po skomplikowane urządzenia napędzane silnikami parowymi i elektrycznymi.
Tematyka śląska i górnicza
W Muzeum można również znaleźć bogate archiwalia, w tym unikatową kolekcję XVIII-XIX-wiecznych rysunków technicznych, mundurów, insygniów górniczych oraz zbiory etnograficzne. Tematyka śląska i górnicza przybliżana jest przez malarstwo, grafikę, rzeźbę oraz kolekcje medali, kufli czy instrumentów muzycznych.
Poznaj historię Kopalni Guido i Kopalni Królowa Luiza
Historia Sztolni Królowa Luiza i Kopalni Guido to fascynująca podróż w głąb śląskiego dziedzictwa górniczego, która ukazuje nie tylko rozwój techniki i pracy pod ziemią, ale także codzienne życie górników i ich niezwykłą kulturę, kształtowaną przez wieki w sercu regionu.
Historia Kopalni Guido
W 1855 r. hrabia Guido Henckel von Donnersmarck, magnat i przemysłowiec, założył w Zabrzu kopalnię węgla kamiennego. Kopalnia została nazwana jego imieniem – „Guido”. Była jednym z licznych obiektów przemysłowych, należących do hrabiego (na Śląsku, ale też w innych regionach Europy), ale okazała się wysoce nierentowana. W latach 1885-1887 została sprzedana Skarbowi Pruskiemu i włączona jako pole południowe do kopalni Królowa Luiza.
W 1982 roku utworzono Skansen Podziemny „Guido”, który stał się oddziałem Muzeum Górnictwa Węglowego. W 2007 roku kopalnia Guido stała się samodzielną instytucją kultury, a od 2 kwietnia 2013 roku, wraz ze Sztolnią Królowa Luiza, stanowi jeden podmiot, powstały po połączeniu Zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego „Guido”, Sztolni Królowa Luzia i dotychczasowego Muzeum Górnictwa Węglowego. Dziś Muzeum jest największą instytucją turystyczno-kulturalną w regionie, związaną z dziedzictwem przemysłowym Śląska.
Historia Kopalni Królowa Luiza
W drugiej połowie XVIII wieku Górny Śląsk znalazł się w granicach państwa pruskiego. Region stał się kluczowym elementem rozbudowy potęgi państwowej opartej na przemyśle ciężkim. Zainteresowanie władz dotyczyło surowców mineralnych, w tym węgla. W 1790 roku potwierdzono istnienie bogatych złóż w okolicach Zabrza. W 1791 roku powstała najstarsza państwowa kopalnia Królewska, która dostarczała surowiec opałowy do hut.
W 1795 roku w kopalni zainstalowano maszynę parową, co znacznie zwiększyło wydobycie. Pomimo kryzysu w latach dwudziestych XIX wieku, kopalnia szybko się rozwijała, wprowadzając nowoczesne rozwiązania. Kopalnia Królewska wraz z powstałą w Königshütte (dzisiejszy Chorzów) kilka lat później, drugą należącą do króla, kopalnią Król, borykała się z problemem napływającej wody.
W 1799 roku rozpoczęto budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, która miała połączyć obie kopalnie. Budowa sztolni rozpoczęła się w Zabrzu i była niezwykle trudna.
W 1811 roku kopalnia Królewska otrzymała imię „Królowa Luiza” na cześć królowej Prus. W 1883 roku zainstalowano oświetlenie elektryczne, a do 1898 roku wydobycie wyniosło 3 miliony ton.
W międzywojniu część chodników przekształcono w kopalnię ćwiczebną, a w 1993 roku Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu utworzyło oddział pn. „Skansen Górniczy Królowa Luiza”.
Przykład nowoczesnej rewitalizacji dziedzictwa poprzemysłowego
Transformacja i rewitalizacja Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu stanowi spektakularny przykład rewitalizacji obiektów poprzemysłowych oraz zachowania dziedzictwa niematerialnego w erze digitalizacji.
Proces trwający od 2009 roku
Ukazuje, jak dawne tereny przemysłowe mogą zyskać nowe życie, stając się nowoczesnymi przestrzeniami kulturalnymi, edukacyjnymi, wspierającymi rozwój nowych technologii i nowych mediów (w tym gamingu).
Rewitalizacja najważniejszych obiektów
Kluczowym elementem tego przedsięwzięcia było przekształcenie dawnych obiektów górniczych, takich jak Kopalnia Guido i Sztolnia Królowa Luiza, w nowoczesne miejsca atrakcyjne dla turystów i mieszkańców.
Historia i wyzwania rewitalizacji
Rewitalizacja MGW obejmowała kilkanaście projektów o łącznej wartości przekraczającej 400 mln zł, które były finansowane zarówno ze środków Unii Europejskiej, jak i krajowych funduszy. Kluczowym elementem tego przedsięwzięcia było przekształcenie dawnych obiektów górniczych, takich jak Kopalnia Guido i Sztolnia Królowa Luiza, w nowoczesne miejsca atrakcyjne dla turystów i mieszkańców.
Jednym z największych wyzwań w historii muzeum była rewitalizacja Sztolni Królowa Luiza. Dzięki tym staraniom w 2018 roku udostępniono historyczne wyrobiska, w tym 200-letnią Główną Kluczową Sztolnię Dziedziczną, co umożliwiło turystom przeżycie niezapomnianych doświadczeń, takich spływ łodziami podziemną rzeką pod samym centrum miasta.
Nowe przestrzenie kulturalne i edukacyjne
Prace obejmowały m.in. modernizację zabytkowej łaźni łańcuszkowej oraz stworzenie nowoczesnych wystaw interaktywnych. Rewitalizacja Muzeum to nie tylko odnowa podziemi i budynków, ale także transformacja przestrzeni zewnętrznych: terenów zielonych, obiektów małej architektury etc. Kompleks wokół szybu Wilhelmina przekształcił się w przestrzeń edukacyjną i rekreacyjną, gdzie zrealizowano różnorodne parki tematyczne.
W wyniku tych działań Muzeum Górnictwa Węglowego stało się modelowym przykładem w dziedzinie rewitalizacji, a w 2019 roku zostało uhonorowane prestiżową Nagrodą Europa Nostra za wkład w ochronę dziedzictwa kulturowego. To uznanie stanowi potwierdzenie skuteczności i innowacyjności podejmowanych działań.
Prace na powierzchni i w podziemiach
Prace obejmowały zarówno powierzchnię, jak i podziemia Kopalni Guido oraz Sztolni Królowa Luiza. Realizowano je z pełnym poszanowaniem charakteru miejsca, stosując tradycyjne metody, często ręczne, by zachować autentyczność obiektów.
Zakres prac był szeroki: od górniczych (udrożnienie 3 szybów i wydobycie 20 tys. ton mułu ze Sztolni), przez budowlane, remontowe, po konserwatorskie i aranżacyjne. Tak szeroki zakres działań był bez precedensu w Europie
Źródła finansowania
Na realizację tych projektów Muzeum pozyskało środki zewnętrzne, w tym przede wszystkim dotacje Unii Europejskiej oraz krajowe fundusze, m.in. z Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Poznaj historię rewitalizacji najważniejszych obiektów Muzeum Górnictwa Węglowego
Największe wyzwanie – rewitalizacja Sztolni Królowa Luiza
Największym wyzwaniem dla Muzeum było podjęcie prac górniczych, budowlanych i konserwatorskich w starym obiekcie podziemnym – Sztolni Królowa Luiza w Zabrzu.
Brak dobrych praktyk w tym zakresie wymagał opracowania nowych rozwiązań techniczno-organizacyjnych, a także zmierzenia się z problemami formalno-prawnymi, m.in. uporządkowania praw własności do infrastruktury oraz koniecznością zmian prawnych. Prace nad rewitalizacją kompleksu zakończyły się w 2018 roku, kiedy to udostępniono całość Sztolni Królowa Luiza turystom, w tym trasę wodną.
Było to pionierskie przedsięwzięcie, które obejmowało dotarcie i udostępnienie historycznych wyrobisk Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, pochodzących sprzed ponad 200 lat. Ważnym elementem było wydobycie tysięcy ton odpadów, zabezpieczenie wyrobisk, instalacja systemów bezpieczeństwa i wentylacji oraz opanowanie żywiołu wody, gdyż Sztolnia pełniła funkcję kanału odprowadzającego wody gruntowe.
Zwiedzanie Sztolni
Dzięki rewitalizacji, zwiedzanie Sztolni to podróż przez historię technik wydobywczych – od ręcznych narzędzi, przez pierwsze maszyny parowe, hydrauliczne i elektryczne, po pełną mechanizację przemysłu wydobywczego. Unikatową atrakcją jest najdłuższy w Europie podziemny spływ łodziami.
Powierzchnia Kompleksu
Rewitalizacja nie ograniczała się do podziemi. Na powierzchni odrestaurowano m.in. łaźnię łańcuszkową, jedną z pierwszych na Śląsku oraz stację sprężarek i rozdzielnię 6KV. Stworzono także interaktywne wystawy o historii kopalni Królowa Luiza oraz o zagrożeniach w kopalniach i ratownictwie górniczym.
Parki tematyczne
Działania edukacyjne i rekreacyjne skupiły się wokół szybu Wilhelmina, gdzie powstały Park 12C oraz Park Techniki Wojskowej. Zrewitalizowano także historyczny wylot Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, gdzie zbudowano port i budynek obsługi turystycznej.
Rewitalizacja Kopalni Guido
Równolegle z rewitalizacją Sztolni, od 2007 roku prowadzono prace w Kopalni Guido. Główne zadanie obejmowało remont i adaptację podziemi, a poziom 170 przekształcono w poziom poświęcony św. Barbarze.
320 metrów pod ziemią powstała Strefa K8 – nowoczesna przestrzeń kultury, biznesu i rozrywki. Wyposażono ją w pełne zaplecze techniczne, m.in. oświetleniowe, nagłośnieniowe, AV i gastronomiczne. Dziś – to miejsce organizacji koncertów, przedstawień teatralnych, szkoleń i konferencji naukowych.
Na podpoziomie 355 stworzono trasę dla osób szukających ekstremalnych wrażeń – trasa Mroki Kopalni prowadzi w całkowitych ciemnościach. Dodatkową atrakcją jest Podziemna szychta, podczas której można doświadczyć pracy górnika.
Zwiedzanie Kopalni
Dzięki rewitalizacji, zwiedzanie Kopalni Guido to fascynująca podróż przez historię górnictwa węgla kamiennego – od tradycyjnych metod wydobycia, przez rozwój technologii przemysłowej, aż po współczesne maszyny górnicze. Niezapomnianą atrakcją jest przejazd elektryczną kolejką podwieszaną na głębokości 320 metrów, który pozwala poczuć się jak prawdziwy górnik podczas szychty.
Powierzchnia Kompleksu
Rewitalizacja objęła również powierzchnię kompleksu. Odrestaurowano m.in. budynki warsztatowe, nadszybie szybu „Kolejowy” oraz dawne pomieszczenia administracyjne. Stworzono interaktywne wystawy, które prezentują historię górnictwa, zagrożenia w pracy pod ziemią, a także rozwój technologii wydobywczych.
Sale i komory
Działania rewitalizacyjne na poziomie 320, gdzie powstał unikalny Pub Górniczy oraz multimedialny Warsztat Mechaniczny. Zrewitalizowano także Komorę Kompresorów, która dziś służy jako miejsce wystaw i wydarzeń artystycznych. Wyjątkowym miejscem w kopalni na poziomie 170 jest również podziemna kaplica św. Barbary, patronki górników, która zachwyca swoim industrialnym, a zarazem sakralnym charakterem, stanowiąc przestrzeń zarówno do modlitwy, jak i refleksji.
Wieża Ciśnień
Wieża ciśnień przy ul. Zamoyskiego w Zabrzu, zbudowana w latach 1907-1909, należy do najwyższych obiektów tego typu na Górnym Śląsku. Jej projekt wykonał architekt August Kind, a budowla przez ponad 60 lat pełniła swoją pierwotną funkcję, zaopatrując okolice w bieżącą wodę. Od 2017 roku właścicielem obiektu jest Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Po latach zaniedbania rozpoczęto jej rewitalizację, co przyczyniło się do zachowania tego wyjątkowego obiektu. Jesienią 2022 roku udostępniono zrewitalizowaną wieżę ciśnień, która po pracach prowadzonych od 2018 roku stała się miejscem działalności społecznej, edukacyjnej, naukowej i kulturalnej.
W ramach adaptacji zabytkowej Wieży Ciśnień w Zabrzu na cele kulturalne, dobudowano przeszkloną klatkę schodową z windą, co znacząco usprawniło dostęp dla turystów. W wieży przygotowano interaktywną wystawę „Carboneum – centrum wiedzy o węglu”, punkt widokowy na szczycie, mini-księgarnię oraz kawiarnię z panoramą na całe Zabrze i okolice. Dodatkowo, obiekt oferuje sale konferencyjne i warsztatowe, tworząc wszechstronną przestrzeń dla edukacji i rekreacji.
Zwiedzanie Wieży Ciśnień
Dzięki rewitalizacji, zwiedzanie Wieży Ciśnień to wyjątkowa podróż przez historię i technologię wodociągów miejskich – od czasów, gdy wieże ciśnień były kluczowymi elementami systemu zaopatrzenia w wodę, po współczesne wykorzystanie industrialnych przestrzeni. Wnętrze wieży kryje interaktywną wystawę „Carboneum”, która odkrywa fascynującą historię węgla jako symbolu Śląska.
Centrum Żywego Rzemiosła
Oferuje unikalną przestrzeń warsztatową poświęconą tradycyjnym i nowoczesnym technikom rzemieślniczym. Odwiedzający mogą tu uczestniczyć w różnorodnych zajęciach i warsztatach, które promują dziedzictwo regionu, rozwijają umiejętności manualne i pozwalają lepiej zrozumieć dawne techniki pracy. To miejsce łączy historię z praktycznym doświadczeniem, stając się doskonałym punktem edukacyjnym dla dzieci, młodzieży i dorosłych.
Wnętrza
Zrewitalizowana Wieża Ciśnień w Zabrzu oferuje nowoczesne sale konferencyjne, taras widokowy z panoramicznym widokiem, restaurację serwującą regionalne dania oraz sklepik muzealny z unikalnymi pamiątkami, łącząc funkcje edukacyjne, rekreacyjne i użytkowe w industrialnym otoczeniu.
Siedziba Muzeum Górnictwa Węglowego
Wyremontowany budynek Muzeum Górnictwa Węglowego przy ul. 3 Maja 19 w Zabrzu mieści się w dawnym gmachu starostwa powiatowego, wzniesionym w 1874 roku. Jesienią 2022 roku udostępniono odrestaurowany zabytkowy gmach muzeum, który wcześniej był siedzibą dawnego Muzeum Górnictwa. Dzięki bogatemu doświadczeniu w rewitalizacji, Muzeum dzieli się swoją wiedzą na forum krajowym i międzynarodowym, będąc przykładem najlepszych praktyk w tej dziedzinie.
Historia Budynku Dawnego Starostwa Powiatowego
Budynek dawnego starostwa powiatowego w Zabrzu, który od 1979 do 2013 roku pełnił funkcję Muzeum Górnictwa Węglowego, ma bogatą historię oraz interesującą architekturę. Jego budowa rozpoczęła się w 1874 roku, związana z utworzeniem powiatu zabrzańskiego, a zakończyła w 1875 roku. Powstał jako reprezentacyjna siedziba starostwa, dzięki funduszom lokalnym oraz darowiznom, w tym działce od Guido Henckla von Donnersmarcka.
W obliczu rosnących potrzeb administracyjnych, budynek został rozbudowany w 1894 roku o dodatkowe skrzydło, a następnie w latach 1906-1907 dodano północne skrzydło zaprojektowane przez berlińskiego architekta Arnolda Hartmanna. Te zmiany miały na celu zwiększenie funkcjonalności budynku oraz podkreślenie jego reprezentacyjnego charakteru.
Po II wojnie światowej budynek przeszedł wiele transformacji, stając się siedzibą różnych instytucji, w tym Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W latach 70. XX wieku, dzięki staraniom pracowników Muzeum Miejskiego, obiekt został przekazany Zabrzańskiemu Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego i przekształcony w Muzeum Górnictwa Węglowego.
Zabytkowy gmach stanowi ważny element dziedzictwa kulturowego regionu i jest doceniany za swoje walory architektoniczne oraz historyczne. W 1993 roku został wpisany do rejestru zabytków, co podkreśla jego znaczenie dla lokalnej społeczności i historii górnictwa.
Ośrodek Digitalizacji Górnictwa
Ośrodek Dokumentacji Górniczej (ODG) w Zabrzu, specjalizuje się w kompleksowej dokumentacji fotograficznej oraz skanowaniu 3D obiektów górniczych przeznaczonych do wyburzenia. Dzięki temu możliwa jest dokładna rejestracja detali, struktur i kontekstu otoczenia, co przyczynia się do zachowania dziedzictwa górniczego oraz wspiera dalsze badania i analizy naukowe. Digitalizacja dokumentów górniczych polega na przekształcaniu tradycyjnych papierowych archiwów kopalń w formę elektroniczną, co ułatwia ich przechowywanie, dostęp i analizę. Przykładem takiej inicjatywy jest projekt Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, które rozwija narzędzie oparte na sztucznej inteligencji do automatycznej analizy i katalogowania historycznych dokumentów kopalnianych, zwiększając ich dostępność dla badaczy i zainteresowanych historią górnictwa.
Sala witrażowa
Największą ozdobą tego budynku jest neogotycka „sala witrażowa”, nawiązująca swym wystrojem do średniowiecznej architektury skandynawskiej, z drewnianymi polichromowanymi sklepieniami, zdobiona ornamentami roślinno-geometrycznymi i kamiennymi półkolumnami, zwieńczonymi rzeźbami przedstawiającymi ptaki drapieżne.
